संस्कृतभाषायाः महत्त्वम् पाठ के अनुवाद व प्रश्न उत्तर sanskritbhashaya mahattwam anuvad and prashn uttar को पढ़ेंगे। यह पाठ up बोर्ड क्लास 12 के संस्कृत दिग्दर्शिका sanskrit digdarshika से लिया गया है। यह पाठ hindi और general hindi दोनों प्रकार के विद्यार्थियों के लिए उपयोगी है।
संस्कृतभाषायाः महत्त्वम् पाठ के अनुवाद / sanskritbhashaya mahattwam anuvad
सन्दर्भ – प्रस्तुत गद्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘संस्कृत दिग्दर्शिका’ के ‘संस्कृतभाषायाः महत्त्वम्’ नामक पाठ से लिया गया है। इस अंश में संस्कृत भाषा के महत्त्व के विषय में बताया गया है।
धन्योऽयम् भारतदेशः यत्र समुल्लसति जनमानसपावनी, भव्यभावोद्भाविनी, शब्द-सन्दोह प्रसविनी सुरभारती। विद्यमानेषु निखिलेष्वपि वाङ्मयेषु अस्याः वाड्मयम् सर्वश्रेष्ठं सुसम्पन्नं च वर्तते। इयमेव भाषा संस्कृतनाम्नापि लोके प्रथिता अस्ति। अस्माकं रामायण- महाभारताद्यैतिहासिकग्रन्थाः, चत्वारोवेदाः, सर्वा उपनिषदः, अष्टादशपुराणानि, अन्यानि च महाकाव्य-नाट्यादीनि अस्यामेव भाषायां लिखितानि सन्ति। इयमेव भाषा सर्वासामार्यभाषाणां जननीति मन्यते भाषातत्त्वविद्भिः। संस्कृतस्य गौरवं बहुविधज्ञानाश्रयत्वं व्यापकत्वं च न कस्यापि दृष्टेरविषयः।
अनुवाद – यह भारत देश धन्य है, जहाँ मनुष्यों के पवित्र मनों को प्रसन्न करने वाली, उच्च भावों को उत्पन्न करने वाली, शब्दराशि को जन्म देने वाली देववाणी संस्कृत सुशोभित है। वर्तमान काल में समस्त साहित्यों में इसका साहित्य सर्वश्रेष्ठ एवं सुसमृद्ध है। यही भाषा संसार में संस्कृत के नाम से भी प्रसिद्ध है। हमारे रामायण, महाभारत आदि ऐतिहासिक ग्रन्थ, चारों वेद, सारे उपनिषद्, अट्ठारह पुराण तथा अन्य महाकाव्य, नाटक आदि इसी भाषा में लिखे गये हैं। भाषाविज्ञानियों ने इसी भाषा को सारी आर्यभाषाओं की जननी माना है। संस्कृत का गौरव, उसमें अनेक प्रकार के ज्ञान का होना तथा उसकी व्यापकता किसी की दृष्टि से छिपी नहीं (किसी को अज्ञात नहीं) है
शब्दार्थ– समुल्लसति = शोभित होती है, जनमानसपावनी = जनमानस को पवित्र करने वाली, भव्यभावोद्भाविनी > भव्य-भाव + उद्भाविन = सुन्दर भावों को उत्पन्न करने वाली, शब्द-सन्दोह-प्रसविनी = शब्दों के समूह को जन्म देने वाली, वाङमयेषु = साहित्यों में, प्रथिता = प्रसिद्ध, बहुविधज्ञानाश्रयत्वम् > बहुविध-ज्ञान + आश्रयत्वम् = अनेक प्रकार के ज्ञान का आश्रय होना, दृष्टेरविषयः > दृष्टेः + अविषयः अज्ञात नहीं (दृष्टि से ओझल नहीं)]
संस्कृतस्य गौरवमेव दृष्टिपथमानीय सम्यगुक्तमाचार्यप्रवरेण दण्डिना-
संस्कृतं नाम दैवी वागन्वाख्याता महर्षिभिः ।
अनुवाद– संस्कृत के गौरव को देखते हुए आचार्य श्रेष्ठ दण्डी ने ठीक ही कहा है- “संस्कृत को महर्षियों ने दिव्य वाणी कहा है”
शब्दार्थ– सम्यगुक्तमाचार्यप्रवरेणदण्डिना > सम्यक् + उक्तम् + आचार्यप्रवरेण दण्डिना = आचार्यश्रेष्ठ दण्डी ने ठीक ही कहा है, वागन्वाख्याता = वाणी कही गई है।
संस्कृतस्य साहित्यं सरसं, व्याकरणञ्च सुनिश्चितम्। तस्य गद्ये पद्ये च लालित्यं, भावबोधसामर्थ्यम्, अद्वितीयं श्रुतिमाधुर्यञ्च वर्तते। किं बहुना चरित्रनिर्माणार्थ यादृशीं सत्प्रेरणा संस्कृतवाङ्मयं ददाति न तादृशीम् किञ्चिदन्यत्। मूलभूतानां मानवीयगुणानां यादृशी विवेचना संस्कृतसाहित्ये वर्तते नान्यत्र तादृशी। दया, दानं, शौचम्, औदार्यम्, अनसूया, क्षमा, अन्ये चानेके गुणाः अस्य साहित्यस्य अनुशीलनेन सब्जायन्ते।
अनुवाद– संस्कृत का साहित्य सरस है और उसका व्याकरण सुनिश्चित है। उसके गद्य और पद्य में लालित्य सौन्दर्य, भावों का बोध कराने की क्षमता, अद्वितीय और कानों को सुनने में प्रिय लगने वाली है। अधिक क्या कहें, चरित्र-निर्माण की जैसी उत्तम प्रेरणा संस्कृत साहित्य देता है वैसी प्रेरणा अन्य कोई साहित्य नहीं। मूलभूत मानवीय गुणों का जैसा विवेचन संस्कृत साहित्य में मिलता है, वैसा अन्य कहीं नहीं। दया, दान, पवित्रता, उदारता, ईर्ष्या या द्वेष रहित होना, क्षमा तथा अन्यान्य अनेक गुण इस साहित्य के अनुशीलन या अध्ययन से मनुष्य में उत्पन्न होते हैं।
शब्दार्थ– यादृशीं= जैसी, तादृशी= वैसी, किञ्चिदन्यत् > किञ्चित् + अन्यत् = अन्य कोई नहीं, नान्यत्र> न अन्यत्र= अन्यत्र नहीं, शौचम्= पवित्रता, अनसूया= ईर्ष्या न करना, अनुशीलनेन = अध्ययन से, सञ्जायन्ते = उत्पन्न होते हैं।
संस्कृतसाहित्यस्य आदिकविः वाल्मीकिः, महर्षिव्यासः, कविकुलगुरुः कालिदासः अन्ये च भास-भारवि भवभूत्यादयो महाकवयः स्वकीयैः ग्रन्थरत्नैः अद्यापि पाठकानां हदि विराजन्ते। इयं भाषा अस्माभिः मातृसमं सम्माननीया वन्दनीया च, यतो भारतमातुः स्वातन्त्र्यं, गौरवम्, अखण्डत्वं सांस्कृतिकमेकत्वञ्च संस्कृतेनैव सुरक्षितुं शक्यन्ते। इयं संस्कृतभाषा सर्वासु भाषासु प्राचीनतमा श्रेष्ठा चास्ति। ततः सुष्छूक्तम् ‘भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या गीर्वाणभारती’ इति
अनुवाद – संस्कृत साहित्य के आदिकवि वाल्मीकि, महर्षि वेदव्यास, कविकुलगुरु कालिदास, भास-भारवि-भवभूति आदि अन्य महाकवि अपने श्रेष्ठ ग्रन्थों द्वारा आज भी पाठकों के हृदय में विराजते हैं। यह भाषा हमारे लिए माता के समान आदरणीया और पूजनीया है, क्योंकि भारतमाता की स्वतन्त्रता, गौरव, अखण्डता एवं सांस्कृतिक एकता संस्कृत के द्वारा ही सुरक्षित रह सकती है। यह संस्कृत भाषा समस्त भाषाओं में सर्वाधिक प्राचीन एवं श्रेष्ठ है। इसीलिए यह ठीक ही कहा गया है कि “सब भाषाओं में देववाणी संस्कृत मुख्य, मधुर और अलौकिक है।”
शब्दार्थ– सांस्कृतिमेकत्वं > सांस्कृतिकम् + एकत्वम् = सांस्कृतिक एकता, सुरक्षितुं शक्यन्ते = सुरक्षित हो सकती है, सुष्ठुक्तम् > सुष्ठु + उक्तम् = ठीक कहा गया है। गीर्वाणभारती = देववाणी (संस्कृत)।
संस्कृतभाषायाः महत्त्वम् पाठ के प्रश्न उत्तर / sanskritbhashaya mahattwam ke prashn uttar
प्रश्न- संस्कृत-साहितस्य का विशेषता अस्ति ?
उत्तर- संस्कृतसाहित्यं सरसं, सुविशालमस्ति ।
प्रश्न- संस्कृतसाहित्यस्य आदिकविः कः अस्ति?
उत्तर- संस्कृतस्य आदिकविः वाल्मीकिः अस्ति।
प्रश्न- रामायण, महाभारताद्यैतिहासिक ग्रन्थाः कस्यां भाषायां लिखितानि सन्ति ?
उत्तर- रामायण, महाभारताद्यैतिहासिक ग्रन्थाः संस्कृतः भाषायां लिखितानि सन्ति।
प्रश्न- संस्कृतभाषायाः मुख्याः कवयः के सन्ति ?
उत्तर- वाल्मीकिः महर्षिव्यासः, कालिदासः, भास-भारति च भवभूति संस्कृतभाषायाः मुख्याः कवयः सन्ति।
प्रश्न- संस्कृत साहित्यस्य अनुशीलने के गुणाः सञ्जायन्ते ?
उत्तर- संस्कृत साहित्यस्य अनुशीलनेन दया, दान, शौचम्, औदार्यम्, अनुसूया, क्षमा च एते गुणाः सञ्जायन्ते।
प्रश्न- का भाषा सर्वासु भाषासु प्राचीनतया श्रेष्ठा चास्ति ?
उत्तर- भाषासु प्राचीनतमा श्रेष्ठा च भाषा संस्कृतभाषा अस्ति।
प्रश्न- संस्कृतस्य गौरवं दुष्ट्वा दण्डिन किं उक्तम्?
उत्तर- संस्कृतस्य गौरवं दुष्ट्वा दण्डिना उक्तम् “संस्कृतं नाम दैवी वागन्वाख्याता महर्षिभिः” इति।
प्रश्न- संस्कृतभाषायाः काः काः प्रमुखविशेषताः सन्ति ?
उत्तर- अस्याः वाङ्म सर्वोत्कृष्टं गद्य-पद्ये च लालित्यं, भावबोध सामर्थ्यम-द्वितीयं श्रुतिमाधुर्यञ्च वर्तते। इयं भाषा दैवी वागिति महर्षिभिः ख्याता।
प्रश्न- का भाषा अस्माभिः मातृसमं सम्मानीया वन्दनीया च ?
उत्तर- संस्कृतभाषा अस्माभिः मातृसमं सम्मानीया वन्दनीया च